Brief aan alle idealisten,

Ingediend op augustus 24th, 2014 door bartcaron

Is idealisme universeel? Ik dacht altijd dat alle mensen idealisten waren, net als ikzelf. Mijn handelen is in belangrijke mate gericht op het realiseren van idealen. Rechtvaardigheid staat bovenaan mijn lijstje van idealen. Dat was al zo in het jeugdwerk, later in de cultuursector en in de politiek. Idealen verbind ik niet met persoonlijke ambities. Idealen moeten immers ten goede komen aan een collectiviteit, een hele gemeenschap. Het gaat niet om zelf, maar om de anderen.

Rechtvaardigheid als ideaal. Ik dacht dat iedereen in de samenleving dat met mij deelde. Je kan immers niet voor onrechtvaardigheid zijn, neem ik als vanzelfsprekend aan. Als je pro rechtvaardigheid bent, dan ben je automatisch toch ook pro een betere verdeling van rijkdom (en van kansen op)? Anders kan je die rechtvaardigheid toch niet bereiken. Immers, niet elke mensen komt gelijk aan de startlijn van het leven.
Maar ik ben blijkbaar naïef. Ik bemerk elke dag echter meer en meer dat er veel mensen rechtvaardigheid helemaal niet zien als een na te streven levensdoel. Niet dat ze dit geen goede waarde vinden – dat durven mensen meestal niet hardop zeggen – maar er liggen vele excuses voor het rapen om hun betere positie te verdedigen of de minder goede positie van de andere te rechtvaardigen. Lui, foute levenskeuzes gemaakt, niet genoeg gestudeerd, het is geld van mijn ouders en ik kan er niks aan doen dat zij geen zo’n ouders hebben, enzovoort. Blijkbaar geldt rechtvaardige verdeling slechts onder gelijken, of onder mensen die dezelfde inspanningen leveren. Gelijke startposities in het leven bestaan niet. Gelijkheid evenmin. Moet ik concluderen dat rechtvaardigheid een theoretische waarde is en blijft? Nochtans, hebben niet velen gevochten om gelijke kansen te bieden aan iedereen? Is ook dat onderdeel van het rechtvaardigheidsideaal verzwonden?
Zijn mensen echt zo egoïstisch? Mensen zijn rationele wezens, ze weten toch dat er ongelijke posities zijn die niet te wijten zijn aan de persoon/personen zelf? Dat er meestal externe factoren spelen die positie beïnvloeden?

Ik las deze zomer nogal wat filosofisch werk. Mij frappeert toch dat een theorie als die van Ayn Rand zoveel opgeld maakt. Atlas Shrugged is haar bekendste werk. Het is een roman die de hyperliberale en kapitalistische samenlevingsvorm als ideaal voorop stelt. Ze stelt dat de mens als rationeel wezen de facto egoïstisch is. Het verzamelde egoïsme doet de markt (en de samenleving) draaien. ‘Ik leef voor niemand, en ik vraag niemand om voor mij te leven,’ zo luidde haar lijfspreuk. Gelijke kansen? Belastingen deugen niet: het is centen afpakken van de ondernemers . Mensen met uitkeringen leven van het geld van anderen, en dat is onaanvaardbaar.
Dit is boek is een belangrijke fundering van het neoliberalisme dat overal in de wereld oprukt. Hans Achterhuis heeft het werk van Ayn Rand zeer deskundig becommentarieerd. Zeer lezenswaard trouwens.

Zijn mensen zo rationeel egoïstisch zoals Ayn Rand stelt? Is het koesteren en nastreven van idealen als rechtvaardigheid niet meer van deze tijd? Waarden als solidariteit en gelijke kansen zakken langzaam maar zeker weg in de Vlaamse klei. Dat gevoel heb ik toch, al zie ik ook dat er allerlei nieuwe initiatieven ontstaan van mensen die samen, en voor elkaar nieuwe initiatieven nemen: ze richten coöperatieven op voor energiewinning, kweken en distribueren samen groenten n fruit, werken samen op het vlak van mobiliteit enz. De transitiebeweging, dat is de noemer ervan, is niet egoïstisch, de facto niet. Het is een lichtpuntje is een voor de rest donker wordende samenleving.

En toch, het kan toch niet dat mensen zo egoïstisch zijn?

De kwelling bracht me het werk van politiek filosoof John Rawls en wat hij in A Theory of Justice schreef over de ‘sluier van onwetendheid’. Het is theoretisch denkkader maar heel interessant: mochten mensen die vorm geven aan de samenleving geboren worden met die sluier van onwetendheid, en dus niet weten of ze al dan rijk of arm zouden worden, intelligent of niet, gehandicapt of niet, zouden zij de samenleving wel rechtvaardig inrichten. Ze zouden dan namelijk al hun mogelijke posities, zeker de minder voorspoedige, willen beschermen. Rechtvaardigheid is dus haalbaar, zeker in theorie. In praktijk ook? Het probleem is dat we niet geboren worden met de sluier van onwetendheid. Toch moeten toch allemaal beseffen dat we opgroeien in verschillende omstandigheden, waarbij de kansen niet gelijk verdeeld worden. Is het dan niet geen correct ideaal om die verdeling maximaal te corrigeren? Is het dan geen correct ideaal om rijkdom beter te spreiden? Om de toegang tot onderwijs voor iedereen maximaal open te maken? Om de participatie aan kunst en cultuur voor iedereen te garanderen?

Zo ja, dan vraag ik me af waarom zoveel mensen die het niet zo goed hebben, voor politieke stelsels kiezen die hun directe belang helemaal niet dienen, integendeel. Zou het dan toch waar zijn dat hun ideaal niet een betere verdeling van rijkdom en kansen is, maar een situatie waarbij zijzelf het beter hebben? Alleen zijzelf?