Als een cultureel werker zich moeit in een economisch debat

Ingediend op december 24th, 2010 door bartcaron

De voorbije dagen ontstond een debatje over de vraag of de overheid moet helpen om Vlaamse boeken te doen vertalen in vreemde talen.
Ivan Van De Cloot (Itinera) waagde zich in De Standaard op het glibberige pad van de discussie over cultuursubsidies. Dat moet een interessant debat opleveren: economie versus cultuur veroorzaakt vaak vonken, maar dikwijls ook kortsluitingen. En zoals steeds leiden veralgemeningen van economen, met een eerder beperkte kennis van het culturele veld, tot foute conclusies. Ik wil het betoog van de denktank Itinera Institute tot overjaars toneeldecor degraderen. De typische kortzichtigheid van economen, maar interessant genoeg om over te discussiëren.

Moet de overheid tussenkomen om een Vlaams boek te vertalen zodat het kan worden uitgegeven in vreemde talen? Dat is de kernvraag. Het antwoord is niet noodzakelijk ja, noch nee. Daar ligt alvast de eerste denkfout van Ivan Van De Cloot. Het is absoluut niet nodig dat elk boek dat wordt vertaald van het Nederlands naar een vreemde taal gesubsidieerd door de overheid. Vooraf speelt namelijk een kwalitatieve vereiste: het kan enkel gelden voor waardevolle boeken, niet voor pulp mag ik aannemen. Daar mag een strenge selectie aan vooraf gaan. Daarnaast speelt een economische voorwaarde. Je moet als overheid niet investeren in boeken die een grote commerciële potentie hebben. Daar moet het risico inderdaad gelegd worden bij de buitenlandse uitgever(s). De zo geroemde Scandinavische thrillers krijgen van hun overheid ook geen subsidie voor hun vertaling in het Nederlands. Het risico is in dergelijk geval toch beperkt. Daarmee verdwijnt nog een grote groep uit het beeld. Blijft over: kwalitatieve boeken waarvan de commerciële mogelijkheden onzeker zijn. Dat laatste kan veroorzaakt worden door de inhoud of de stijl van het literaire werk, maar het kan ook te maken hebben met de grootte van het taalgebied waarin dat boek wordt uitgegeven.

Als we onze Vlaamse hedendaagse literatuur in het buitenland bekend willen maken, dan moet daar een actief beleid rond worden gevoerd via aanwezigheid op belangrijke boekenbeurzen en manifestaties. Dat zijn de sluizen. Vervolgens moet je je eigen literatuur aanbieden in de taal van dat gebied. Dat vergt dus investeringen. Voor de toppers van onze literatuur, vooral zij die reeds in het buitenland bekend zijn, is dat wellicht niet meer zo nodig. Maar voor nieuwkomers is anders. Het relatief kleine Nederlandstalige cultuurgebied is voor onze auteurs een handicap. Engelstalige auteurs vinden veel makkelijker hun weg naar de internationale scene.

De investering in vertalingen moet trouwens niet eens fors zijn. Het Vlaams Fonds voor de Letteren, net als de Nederlandse evenknie ervan, hebben een systeem waarbij slechts een deel van de vertaalkost wordt gesubsidieerd, het andere deel valt ten laste van de uitgevers. Het zou niet aanvaardbaar zijn het hele risico af te wentelen op de subsidieverstrekker. Soms breekt een Vlaamse auteur door in het buitenland, soms lukt dat ook niet. Als dat lukt, dan levert dat niet alleen een nieuw Vlaams exportproduct op, maar waardering voor de auteur en culturele uitstraling op voor Vlaanderen. Ik benadruk graag dat Vlaanderen in het buitenland vooral bekend is voor zijn kunstenaars, van de Vlaamse primitieven tot actuele beeldende kunstenaars, de hedendaagse dans of de oude muziek. Als we ergens goed in zijn, dan is het wel op dat terrein. Deze kunstvormen hebben het voordeel dat ze niet talig zijn, en geen barrière kennen in hun internationaal traject. Bij talige cultuuruitingen moet er wel een extra-inspanning gebeuren.

Het gedeelde risico, overheid en uitgevers, levert in vele gevallen zelfs een belangrijke terugverdieneffect op. Een kleine subsidie voor een succesvolle vertaling kan tot een groot commercieel succes leiden. Dat levert omzet en winst op voor bedrijven uit het boekenvak, maar ook voor overheden die BTW, vennootschaps- en inkomstenbelastingen enz int. De investering wordt vaak en ruimschoots terugverdiend. Uitstekend toch? Zonder deze subsidie zouden zowel overheden als economische actoren minder inkomsten hebben verworven.

Voor Congo van David Van Reybrouck is de discussie nog van een andere orde. Het boek wordt namelijk algemeen gelauwerd in ons taalgebied. De potentie om ook buitenlands succes te behalen is dan ook overduidelijk. En er is vraag naar. Hier wenkt een mooie toekomst. Maar zonder een klein beetje hulp zal dat niet lukken in kleinere taalgebieden. Die hebben immers ook geen grote commerciële potentie.

Mag ik de econoom van dienst er ook op wijzen dat een boek vertalen slechts de eerste schakel is van een hele ketting. Zonder eerste schakel, volgt de rest ook niet.

De stelling dat een vertaling in de lokale taal helemaal geen must is, want het Engels opent vele deuren, is zeer betwistbaar. Dat kan gelden voor wetenschappelijke stukken en academische artikels, ook voor literatuurfanaten, maar er blijft een reuzegrote hindernis voor vele lezers. Hoeveel lezers van De Standaard zouden (bijv.) Finse auteurs in het Engels lezen? Bitter weinig, vrees ik. Je creëert er ook een intellectuele drempel mee, die voor vele mensen niet te nemen is. Slechts een heel klein gedeelte van onze lezers leest in het Engels of het Frans. We ondertitelen tenslotte ook steevast anderstalige films. Taaldiversiteit is een rijkdom, laat ons die alstublieft behouden. Anders zal de literatuur van grote cultuurtalen nog dominanter worden. Meer zelfs, het literair aanbod uit een klein – optimisten noemen het middelgroot – taalgebied als het onze, zou zonder enige vorm van overheidssteun verschralen tot dat wat commercieel leefbaar is. Alles wat niet tot de mainstream behoort wordt ongenadig opgeofferd.

En tenslotte nog even iets over het toegankelijk maken van culturele goederen voor brede publieken. Ik ben een groot verdediger van de bevordering en verdieping van de cultuurparticipatie. Daarom vind ik de discussie over de prijzen van theater- of operatickets relevant, maar hier gelden totaal andere argumenten dan voor het lezen. Boeken zijn altijd commerciële producten, waarbij de overheid slechts uitzonderlijk en dan nog marginaal tussenkomt, vooral bij de creatie, de vertaling of de buitenlandse promotie, maar nooit wezenlijk in het economisch proces. Remember de vastgelopen discussie over de vaste boekenprijs. De overheidsinspanningen maken boeken niet goedkoper of duurder, of liever niet toegankelijker voor brede groepen in de samenleving, ze verrijken wel het aanbod. Toegankelijker maken van lectuur is vooral een opdracht voor bibliotheken en andere cultuureducatoren en -spreidrers. Gelukkig dat we die hebben.

Bart Caron
Cultureel werker en nu Vlaams volksvertegenwoordiger (Groen!)