De kunstenaar is lang niet ten einde

Ingediend op november 17th, 2014 door bartcaron

Kunstenlandschap heeft meer dimensies

Ja, het is een zinvolle reflectie van Tom Naegels in DS van zaterdag. Hij doorprikt met verve de mythe van het kunstenaarschap, vooral de rol van kunstenaars in het verbeelden van een betere wereld, en hun plaats als critici van een fout lopende samenleving. Ja, dat mag zeker eens gebeuren. Maar door zich (nogal) eenzijdig te baseren op de speech van Frie Leysen, schetst hij eigenlijk een zeer eenzijdig beeld van positie, rol en identiteit van kunstenaars en kunstenorganisaties. De gevierde Frie Leysen is een waardevolle maar niet de enige stem in het kunstenland.
Tom Naegels haalt verschillende dimensies van het kunstenaarschap aan in één (ingekorte) zin: “De reden waarom de artistieke sector machteloos staat tegenover alles waar hij graag invloed op zou willen hebben, is precies omdat die sector zich aldoor verliest in die mix van mystiek, ideologie en zelfverheerlijking, dat al te geflatteerde zelfbeeld van de kunstenaar als uitverkoren dwarsdenker”. Over die mix wil ik het hebben.

Dwarsdenkers?
Kunstenaars hebben een autonome positie verworven in de loop van de geschiedenis. Fijn toch? Omdat ze doen wat ze doen, en willen doen, Dat heeft zoveel moois en interessants opgeleverd. Niet alleen dwarse kunst, kunst met een mening, een uitgesproken gedachte, een maatschappijkritische reflectie. Soms, maar meestal niet. We kunnen ook gewoon genieten van een fantastische uitvoering van de vioolpartita’s van Bach, of van een bezoek aan het Groeningemuseum, of van het lezen van De Engelenmaker? Wat is daar nu in Godsnaam dwarsdenkerig aan? Beschouwden die kunstenaars zichzelf als uitverkoren dwarsdenkers?
Kunstenaars in die rol duwen is intellectueel noch ethisch eerlijk. De kunstenwereld daarop beoordelen evenmin. Waar zit dat maatschappijkritisch aspect dan wel? Het zit in het feit dat kunstenaars een vrije ruimte mogen hebben, hun eigen vrijstaat waarin ze hun creatieve arbeid mogen verrichten. Een open en democratisch samenleving creëert en bewaakt die vrije ruimte. Die ruimte zelf kan nooit ideologisch gekleurd zijn. Kunstenaars zijn immers vrije mensen die doen wat ze doen. Maar, het garanderen van die vrije ruimte is wellicht wel als progressief te omschrijven. Of misschien eerder als ‘modern’, in de historische betekenis van het woord. Alle ideologische stromingen, behalve de extreem-rechtse, hebben die positie altijd verdedigd, al zullen sommigen die vrije ruimte eerder op de vrije markt situeren dan in een gesubsidieerde context.

Zelfverheerlijking en mystiek
Ja, die kritiek is herkenbaar, en terecht. Kunstenaars hebben de neiging om zich te onderscheiden van ‘normale mensen’. Een drang tot distinctie zoals cultuursocioloog Bourdieu het beschrijft. In deze symbolische strijd is cultureel kapitaal – ascetisch van aard- het onderscheidend element. Maar wijkt dat zoveel af van een gelijkaardig gedrag (en strijd) van bijvoorbeeld (succesvolle) ondernemers? Bouwen zij geen symbolisch en reëel kapitaal op met de intentie zich te onderscheiden?
Je kan mystiek in een gelijkaardig denkframe brengen. Als ware de kunstcreatie een soort geheimzinnige religieuze daad, zij het zonder Godsbeeld. Dan is het een praktijk die geen materieel noch functioneel doel nastreeft, maar een soort ondefinieerbaar hoger doel. Dat is in de praktijk vaak het geval, en zichtbaar in abstracte kunstvormen zoals klassieke muziek of grote delen van de beeldende kunst. Het krijgt alras een waas van mystiek om zich heen. Is dat ook niet logisch? Is kunstcreatie immers geen toppunt van waar mensen toe in staat zijn, geen summum van het menselijk vermogen? Zoals wetenschap dat ook is?

Een seculier, blank, progressief waardenkader?
Treden kunstenaars naar buiten als voorspelbare woordvoerders van één duidelijk waardenkader; dat van de seculiere, blanke, progressieve, stedelijke middenklasse? Ideologisch ter linkerzijde gepositioneerd dus. Een groot gedeelte van het heir hoort hier thuis, maar velen ook niet. Mag ik de vraag omkeren: zijn er dan te weinig conservatieve kunstenaars om een trompe-l’oeuil van meningen en perspectieven te creëren? Het lijkt me eerder een contradictio in terminis. Kunst is per definitie telkens ‘nieuw’, zelfs als je oude muziek speelt, herinterpreteer je die. Artistieke vernieuwing rijmt niet op behoudsgezind. Maar dat betekent ook niet dat er een onuitgesproken eensgezindheid zou bestaan. Er is veel strijd tussen subculturen, trends, ontwikkelingen… En in jacht op grotere publieksaantallen, sponsors en subsidies sluipt een steeds sterkere economische logica binnen.
En ja, kunst is bij ons bijna uitsluitend blank. Jammer genoeg. Het is een terecht verwijt, dat je echter niet op de blanke kunstenaars moet richten, maar op een overheid die in haar cultuurbeleid meer plaats te maken voor niet-blanke kunst. Zo’n verwijt is meer dan terecht.

Tot slot. Ik erken dat de kunstensector net als katholieke Kerk fel aan legitimiteit heeft ingeboet. Het is inderdaad hoognodig dat ze diep in de eigen navel kijkt en de binnenwereld even kritisch bekijkt als de buitenwereld. Het is te makkelijk de schuld alleen op de boze, neoliberale en nationalistische buitenwereld te steken die erop uit is de subsidies in te korten.
Maar dat betekent toch niet automatisch dat de kunstensector moet inboeten op de functie die hij zichzelf toebedeelt, die van kritische vrijhaven ? En ja, in het besef dat er nog andere kritische vrijhavens zijn, buiten de kunsten. Gelukkig maar.