Kunnen we akkoord gaan dat Zwarte Piet door schoorstenen kruipt?

Ingediend op november 12th, 2016 door bartcaron

Het Pietenpact. Het doet me weinig. Ik begrijp uiteraard dat het niet kan dat zwarte pieten er als hulpjes worden ingezet, of als kwaadaardige knechten. Ondergeschikt uiteraard. Maar, ze zijn vaak sympathieker en toegankelijker dan de Sint, onfeilbaar en alwetend. Hebben die zwart pieten wel een racistische achtergrond? Of zijn hun gezichten veeleer gekleurd door kerk en geloof. Door demonen? Ja dus.

Voor mijn kinderen is het simpel: Zwarte Piet is zwart (misschien niet helemaal) omdat hij door de schoorsteen komt. Probleem opgelost? Nee, na de commotie, vooral in Nederland, vonden deBuren dat een Pietenpact de onrust zou doen wegebben. Ik vrees het tegendeel. Het Minderhedenforum vindt het niet ver genoeg gaan. Rechts Vlaanderen vindt het gedoe helemaal overbodig. Weer eens polarisering. Je krijgt van die reacties zoals “mogen zwarte mensen dan geen zwarte Piet meer spelen?”. Wat hebben we hier in Sinterklaas’ naam mee gewonnen?

Eerst dit: er is al heel veel geschreven over zwarten in de westerse populaire cultuur. Het standaardwerk ‘Wit over zwart’ (1990) met als ondertitel ‘Beelden van Afrika en zwarten in de westerse populaire cultuur’, van Jan Nederveen Pieterse (uit de digitale bibliotheek voor de Nederlandse letteren) verklaart op een erudiete wijze deze geschiedenissen. Feit is dat daarin vaak, maar niet altijd, vooroordelen zichtbaar worden tegenover andere culturen, en ja, dat er racistische trekken zichtbaar zijn. De figuur komt overigens nog voor, zoals bij het kaartspel ‘zwarte piet’?

Laat me even wat achtergrond en duiding geven bij de figuur van Zwarte Piet. Ik baseer me daarvoor op bronnen bij Faro, het steunpunt voor cultureel en immaterieel erfgoed. Waar komt die Zwarte Piet vandaan? Hoe komt het dat hij nogal wat gelijkenissen vertoont met stereotypen van Afrikanen. Waarom is Zwarte Piet nu eigenlijk zwart?

Het vieren van Sinterklaas is een oud gebruik. Al in de middeleeuwen komen er Sinterklaasgebruiken voor. Die vieringen waren wel anders dan nu. Het Sinterklaasfeest hoorde tot de feesten en riten van de ‘omgekeerde wereld’, net als bijvoorbeeld carnaval. Op de dag van de onnozele kinderen (28 december) werd een kind verkozen tot kind-bisschop. De kind-bisschop kreeg van het gezelschap van kinderen die verkleed waren als duivels, vaak met zwartgemaakt gezicht. Zie onder andere het artikel van Marc Jacobs.

In de middeleeuwen circuleerden heel wat andere benamingen voor de duivel, zoals Zwarte en Zwarte Pieter (schwarze Peter), Ruprecht, Pieterman en variaties op Beëlzebub zoals Bugaboo en Bullebak, die voortleven als boeman. In de late middeleeuwen zouden moeders hun kinderen bang hebben gemaakt met de Zwarte Man, die veeleer staat voor de duivel. Overal in Europa komen nog Sinterklaasfiguren voor die worden bijgestaan door demonen. Die figuren hebben zwartgemaakte gezichten en dragen duivelsmaskers. Het zijn geen Afrikanen.

Zwarte Piet zoals we die nu kennen dateert uit de 2e helft van de 19de eeuw. In 1850 schrijft oud-onderwijzer Jan Schenkman het boek ‘Sint Nicolaas en zijn knecht’. Die knecht is zwart, draagt een ruim vallende witte broek en een rood hesje met biezen. Een naam krijgt hij niet. Hij is duidelijk ondergeschikt aan Sinterklaas, al is het die laatste die de roe hanteert. Het boekje van Schenkman vind je hier. De 19e eeuwse Zwarte Piet is niet langer een demonische carnavalsfiguur. Hij verandert duidelijk van kostuum. Hij draagt het kostuum van een Moorse bediende, de zwarte page. Iets soortgelijks gebeurde met Santa Claus in New York in de 19e en 20e eeuw.

Bijzonder interessant is het boek van Jan Nederveen Pieterse, ‘Wit over zwart. Beelden van Afrika en zwarten in de westerse populaire cultuur’. De zwarte knecht van Sinterklaas raakt in de 19de eeuw ingeburgerd, zij het vaak nog onder de naam Nicodemus en zelfs – in Vlaanderen – Ruprecht.
Doorheen de jaren verandert de rol van Zwarte Piet. Van een boeman die kinderen angst moest aanjagen (cfr. de traditie van demonen), veranderde hij vanaf de jaren 1970 naar de rechterhand van Sinterklaas. Samen met de veranderende opvoedingsidealen, veranderde de rol en betekenis van Zwarte Piet.

Kinderen vandaag de dag leren dat Zwarte Piet zwart is omdat hij uit de schoorsteen komt. Dat is geen nieuw verhaal. Ook op het einde van de negentiende eeuw wisten kinderen dat de metgezel van Sinterklaas zwart was omdat hij door de schoorsteen kroop.

Het Pietenpact dan. Het pleit voor een Sinterklaasfeest zonder raciale stereotyperingen. Dat begrijp ik. Het pact laat voor de rest de invulling van het feest vrij: de Sint kiest lekker zelf of hij zonder of met pieten –roetveegpieten, regenboogpieten, ongeschminkte pieten – jong en oud komt verblijden.

PS En dan hebben we de vraag niet gesteld waarom Sinterklaas altijd een man is….