Edinburgh: waar cultuur en de markt elkaar ontmoeten

Ingediend op september 26th, 2009 door bartcaron

Augustus is festivalmaand in Edinburgh. De stad wordt overspoeld door miljoenen bezoekers voor een geheel van festivals onder de roepnaam ‘The Edinburgh Festival’. Onder die veelkleurige vlag schuilen het Edinburgh International Festival, The Fringe, de wereldberoemde en razend populaire Military Taptoo bij het Edinburgh Castle, het Book Festival, een Jazz & Blues Festival en nog wat kleinere broertjes zoals het Festival of Politics. Dat laatste wordt georganiseerd door het zelfbewuste Schotse parlement en zo weet u meteen ook waar het Vlaams parlement vorige herfst de inspiratie haalde voor het eerste eigen Festival van de Politiek.

34.000 voorstellingen

Ik wil het hier vooral hebben over The Fringe. Omdat het zo’n buitengewoon ding is. Het is het grootste festival van de wereld. En toch is het geen muziekfestival. Het vindt jaarlijks plaats de drie laatste weken van augustus. Et spelen 2.098 verschillende producties die in totaal 34.265 gespeeld worden. Op 265 locaties, met telkens meerdere zalen en zaaltjes: van schouwburgen over aangepaste kerken tot achterzaaltjes en piepkleine zolders. De hele stad wordt ervoor ingezet. Zowat alle professionele culturele organisaties werken eraan mee, naast tal van semi-commerciële theaters. Die samenwerking mag eigenlijk al een wonder heten. Zo makkelijk zien we het in Vlaanderen niet gebeuren, vrees ik.

We hebben geen equivalent bij ons, al zien we in de rand van de Gentse feesten een gelijkaardig kleinschalig fenomeen. Daar lopen een aantal ‘off’-voorstellingen, dus buiten het officiële festivalprogramma. De Fringe is zo’n reuzegroot off-festival. Het evolueert naast het officiële Edinburgh International festival, een poepchique festival, in de rij van de grote Europese kunstenfestivals zoals Avignon of Bayreuth, alhoewel het in de internationale artistieke context ietwat in de schaduw blijft. Dat ligt misschien aan de ietwat klassiekere aanpak en de overwegende keuze voor muziek, opera en ballet. Je kan er de sterren van de klassieke schone kunsten jaarlijks bekijken en bijna aanraken: Jordi Savall, Sir Elliot Gardner, Philippe Herrewege met het Collegium Vocale Gent. Het Ballet van Vlaanderen danst er Il Ritorno d’Ulissa in Patria van Monteverdi. Niet kwaad, als is het festival is veel minder avontuurlijk dan pakweg het Klara Festival van Vlaanderen, en dat mag de lezer gerust als een compliment beschouwen.

Alternatieve cultuur of business?

The Fringe ontstond vijftig jaar geleden als een tegenbeweging van theatergezelschappen die boos waren dat ze niet mochten spelen op het officiële kunstenfestival. Er ontstond een vrij en open festival dat elk jaar groeide. Multidisciplinair, met veel stand-up en andere comedy (35% van het programma), veel theater (28%), dans, muziek in alle genres, muziektheater en ook tentoonstellingen. Alle genres zijn vertegenwoordigd in het reusachtige programma. Het is een charity-organisatie, zoals een vzw, die de opbrengst herinvesteert in het festival.
Indrukwekkende cijfers nodig? Er worden jaarlijks tussen de 1,5 en de 2 miljoen tickets verkocht voor voorstellingen, en er zijn zo’n half miljoen niet-betalende mee-eters die het gratis luik meepikken. Blijkbaar draagt een aangename festivalsfeer veel bij aan de cultuurparticipatie, naast een programma met veel keuzemogelijkheden voor het publiek. De blijvende stijging van de publiekscijfers staat haaks op de economische crisis, hoewel we dat fenomeen ook zien bij theater(achtige) festivals bij ons zoals Theater aan Zee, De Zomer van Antwerpen, Humorologie.

Op een doordeweekse augustusdag lopen zo’n 300.000 mensen in het stadscentrum rond, op weg van of naar voorstellingen. Edinburgh heeft 440.000 inwoners, een cijfer dat in augustus verdubbelt. Merkwaardig genoeg is, net zoals bij ons, 60% van het publiek afkomstig uit een gebied van 30 miles rond Edinburgh. 15% komt uit het buitenland. En er zit veel jong volk in de theaters. De stad is een interculturele smeltkroes van vooral jonge mensen die er hun culturele gading zoeken.

Op een doordeweekse augustusdag lopen zo’n 300.000 mensen in het stadscentrum rond, op weg van of naar voorstellingen. Edinburgh heeft 440.000 inwoners, een cijfer dat in augustus verdubbelt. Merkwaardig genoeg is, net zoals bij ons, 60% van het publiek afkomstig uit een gebied van 30 miles rond Edinburgh. 15% komt uit het buitenland. En er zit veel jong volk in de theaters. De stad is een interculturele smeltkroes van vooral jonge mensen die er hun culturele gading zoeken.

“The Fringe maakt helemaal geen artistieke keuzes, meer zelfs, het festival wil dat niet doen. Het is een ‘open arts festival wat betekent dat iedereen kan spelen zonder bemoeienis van The Fringe’. Dat is buitengewoon. Zowel een grote als een kleine, een traditionele of vernieuwende voorstelling kunnen hier spelen, in welk genre ook, en krijgen evenveel aandacht. Het publiek moet geen aanbevelingen verwachten, het moet zelf kiezen” aldus Tim Hawkins, General Manager. Het festival fungeert als een schakelbord tussen artiesten, venues, pers en publiek. The Fringe legt zelf sterk de nadruk op de artiesten. Het coördineert, adviseert en ondersteunt hen. Je meldt je aan en je wordt doorverwezen naar een theaterhuis of venue, zoals een zaal er heet. Die nemen je, afhankelijk van hun specialisatie in theater of dans of comedy. Sommige venues verhuren commercieel. “Globaal moeten artiesten wel 40 procent van hun recette afstaan aan de venue, en ze moeten 350 pond (420 euro) betalen aan The Fringe. Maar daar krijgen ze de promotie voor terug, de zaal, ticketverkoop, techniek enz. Al zijn er hier geen vaste regels voor, de cultuurmarkt van vraag en aanbod speelt gewoon”, aldus Tim Hawkins. Succesvolle artiesten bespelen de grotere zalen en bedingen lagere percentages, logisch. Economische principes domineren dus. Ook ticketprijzen zijn gevoelig voor de marktmechanismen. De prijzen lopen uiteen van 5 tot 16 euro per voorstelling en ze zijn goedkoper op weekdagen dan tijdens het weekend.

Vooral voor artiesten

The Fringe is vooral voor artiesten heel belangrijk. Ze vinden er niet alleen een gretig publiek en een brede pers, maar het is vooral een ‘world show case’ waarop ze zich presenteren aan organisatoren van over heel de wereld. Er komen er zowat 2.000, de helft van buiten het Verenigd Koninkrijk. Dat is ook zo bij de performers. Al is driekwart Brits, toch staan er 60 nationaliteiten op de scène, van Albanië tot Zimbabwe, met een sterke aanwezigheid uit de Verenigde Staten, Australië en Canada, niet toevallig de Engels sprekende landen. Muziek, dans en fysiek theater uit de hele wereld vind je hier, naast mensen als Hans Teeuwen, de strafste Nederlandse cabaretier die hier al jaren de pannen van het dak speelt in een Engelse comedyshow. Van bij ons is Ontroerend Goed een bijzondere performer. Ze kregen dit jaar de Fringe First 2009 van de Schotse krant The Scotsman, De voorstelling is dan ook uniek. De vijf acteurs gaan in ‘Internal’ op zoek naar een partner uit het publiek en gaan een gesprek aan … Ze verzekeren een intieme en hoogst persoonlijke behandeling. Hmm.

Op The Fringe spelen zowel gesubsidieerde als niet-gesubsidieerde ensembles, zowel professionelen als amateurs, dans- en theaterscholen uit het Engelse taalgebied … Heel erg uiteenlopend en kwalitatief verschillend. Buitenlandse overheden steunen wel vaak producties die de stap naar Edinburgh zetten. “The Scottish Arts Council doet pas sinds dit jaar zelf een bijzondere inspanning om werk van Schotse artiesten te ondersteunen en in de verf te zetten. Die artiesten krijgen daar projectsteun voor, ook als ze al meerjarig meerjarig gesubsidieerd worden door de overheid” aldus Anita Clark, Head of Dance van het Scottish Arts Council.
De overgrote meerderheid van de artiesten komt uit het vrije, lees niet-gesubsidieerde circuit Dat kennen we bij ons ook uiteraard, denk aan de stand-uppers, cabaretiers, zangers zoals De Nieuwe Snaar, Wouter Deprez of Raymond van het Groenewoud. In de Vlaamse cultuurcentra is het overgrote deel van het aanbod afkomstig uit dit vrije circuit.
In Edinburgh zoeken ook heel wat hedendaagse kunstenaars appreciatie en een publiek. Er worden veel nieuwe theaterteksten gespeeld en choreografen verkennen de grenzen van de hedendaagse dans. Dat daarin geen kwaliteitslijn te trekken valt, spreekt voor zich. Er is veel interessant aanbod te ontdekken, maar er is ook veel rommel.
The Fringe is een ongenadige filter. Wie geen vier sterren krijgt in de recensies ziet het publiekscijfers dagelijks afkalven. Dat goedmaken met hardnekkig flyeren en een showcase presenteren langs The Royal Mile, de belangrijkste straat, volstaat niet meer. Vele kunnen betere uitkijken naar ander werk. Er is in het Verenigd Koninkrijk geen behoorlijk sociaal statuut voor kunstenaars, alleen lagere tax-levels. Maar ja, daarvoor moet je natuurlijk genoeg verdienen.

Culturele economie

The Fringe leeft vooral van de artiestenbijdragen, en voor 10% van een subsidie van de Schotse overheid (zo’n 300.000 euro). Nee, er wordt niet geklaagd over de relatie met de overheid, integendeel. Met de andere festivals in de stad wordt samengewerkt in een overkoepelend ‘Festivals Forum’. De belangen lopen langs evenwijdige lijnen. Misschien ook eens in onze steden aanpakken?

De vele venues draaien mee in een culturele economie. Een aantal van hen zijn gesubsidieerde theaters, anderen zijn commerciële organisaties die vooral van The Fringe leven. Zij huren in augustus universiteits- en andere schoolgebouwen en bouwen die om tot theaters en concertzalen. Zoals The Assembly, het New Town Theatre, The Pleasance of The Gilded Balloon.
The Fringe en alle venues geven werk aan zowat 2.500 mensen in augustus, exclusief de 18.901 performers.

De festivals hebben een enorme economische impact. “De festivals in Edinburgh genereren voor de economie van Edinburgh en Schotland zo’n 184 miljoen pond per jaar.” aldus Anita Clark. Dat de pers zoveel aandacht besteedt aan The Fringe gebeurt niet of niet alleen voor de schone ogen van de artiesten maar om bedrijfsmatige redenen. Alle Britse kranten coveren het festival uitgebreid. De oplage van Schotse kranten stijgt in deze periode van het jaar met 250% ten opzichte van de rest van het jaar. Dagelijks verschijnen tientallen recensies. Kranten die hun oplage meer dan verdubbelen dank zij de culturele pagina’s … ja, dat kan dus. Er zijn ook uitwassen: de volgeboekte hotels verdubbelen hun prijzen in augustus.

The Fringe is een mariage de raison van eerlijke en ambitieuze artiesten, commerciële cultuuractoren en gedreven overheden, waarin kunstenaars de artistieke ruimte krijgen die het zelf innemen. Waar ongenadig wordt gekozen. Door een groot publiek en heel veel pers. Het is bijna een model van een geslaagd huwelijk tussen cultuur en economie.
Maar bovenal is het een groot cultureel feest.

Bart Caron
——————————-

Niet blozen

De Schotse overheid is sinds 1999 net als de Vlaamse Gemeenschap binnen de federatie ‘exclusief’ bevoegd voor cultuur. De evolutie van het cultuurbeleid ging met horten en stoten. In tien jaar tijd werden om uiteenlopende redenen acht cultuurministers versleten.
De Scottish Arts Council – het wordt gefuseerd met het Film Instituut en zal Creative Scotland gaan heten – geeft op armlengte van de politiek uitvoering aan het beleid.
Er zijn drie grote doelen: het ondersteunen van kunstenaars en hun organisaties, de participatie aan kunst verhogen, en kunst, cultuur en creativiteit een plaats te geven in het hart van onderwijs. Het had Vlaanderen kunnen zijn.
Idem voor subsidies: er zijn meerjarige subsidies (voor 5 en voor 2 jaar) en projectsubsidies. Die worden toegekend na adviezen van beoordelingscommissies. Er zijn verder middelen voor individuele kunstenaars, voor tentoonstellingen enz. Het internationaal cultuurbeleid staat nog in de kinderschoenen. Er worden 48 organisaties structureel gesubsidieerd, met een totaalbudget van 61,06 miljoen pond. We moeten in Vlaanderen niet blozen, we besteden zowat het drievoudige, en aan veel meer organisaties. Bij ons is cultuur minder afhankelijk van commerciële inkomsten.