Een veelkleurige culturele lente

Ingediend op januari 15th, 2009 door bartcaron

“Participatie? Het doel is mensen te bekwamen in hun onafhankelijke ontwikkeling. Dit moet starten met het erkennen en waarderen van dat ene bezit zonder hetwelk zij in hun eigen ogen zouden ophouden te bestaan: hun cultuur.” Dit citaat komt uit het Unesco-conventie over culturele diversiteit.

Vorige week schreven drie vertegenwoordigers van de Open VLD een opiniestuk met hun visie op het cultuurbeleid. Het is een duidelijke visie in ieder geval. Vooral hun uitspraak over participatie heeft ons getroffen. Ze schrijven “Participatie is een hoog goed, ook voor ons. (…) men kan en mag die niet afdwingen. Dat is paternalistisch, zelfs neerbuigend tegenover de burger en cultuurconsument en maakt inbreuk op de vrijheid van de kunstenaar. Wat dat betreft kiest men beter voor intelligente investeringen in cultuureducatie en-introductie voor kinderen, jongeren en volwassenen waarbij iedereen nog steeds over de vrijheid beschikt om zelf te kiezen. Ook cultuur is immers een kansenverhaal.”
Alleen de twee laatste zinnen plezieren ons: cultuureducatie is inderdaad dé sleutel tot participatie.

De eerste zinnen zijn ronduit onzin. “Participatie afdwingen”? Wil iemand dat? Cultuur is toch geen gevangenis van de vrije tijd en de uitspraak komt vrij neerbuigend over ten aanzien van de actor waar het in eerste instantie om te doen is: de burger.

Als het bij participatie gaat om ‘het bekwamen van een onafhankelijke ontwikkeling’ dan kan er geen sprake zijn van afdwingen. De klemtoon ligt op de bewuste keuze. Om een keuze bewust te maken moet je inzicht en overzicht hebben in en van de mogelijkheden. Zie de vergelijking met het onderwijs. Je kan de vraag of iedereen naar de universiteit moet, toch eenvoudig beantwoorden. Nee, natuurlijk moet niet iedereen naar de universiteit. Maar iedereen moet wel de kans krijgen, of preciezer gezegd: de maximale toegang krijgen tot onderwijs. Er wordt al vele decennia gewerkt aan het slopen van onderwijsdrempels, maar nog steeds gaat slechts een minderheid naar het hoger onderwijs en lezen we niet dat arbeiderskinderen en kinderen van allochtonen nog steeds een achterstand hebben? We willen dus dat het onderwijs alle jongeren de kansen geeft zijn/haar interesses te verkennen en zijn talenten maximaal te ontwikkelen.
Cultuurparticipatie is van eenzelfde orde en belang als onderwijsparticipatie. En dus zeer nodig en zinvol. Maar het is niet de verantwoordelijkheid van de kunstenaar hiervoor te zorgen. Dat zou hetzelfde zijn als zeggen dat de wetenschapper verantwoordelijk is voor gelijke onderwijskansen.
Je moet dus de mensen de kansen bieden om te kiezen, ook om af te wijzen. Wij behoren tot die gelukkige mensen die kunnen kiezen. Als we kiezen voor een avondje voetbal op tv, in plaats van het concert in de schouwburg, dan is dat oké. Durft iemand ons tegenspreken?

De VLD-collegae doen alsof cultuurparticipatie zich beperkt tot een deelname aan kunsten. Dat is niet zo natuurlijk. Het gaat ook over een musical of een film bekijken, een rockconcert of festival bijwonen of een boek lezen … Is het dan niet de bedoeling dat een organisator van rockconcerten zoveel mogelijk publiek bereikt? Om commerciële redenen uiteraard, maar toch ook omdat zoveel mogelijk mensen moeten kunnen ‘genieten’? Als er veel publiek komt naar U2, daalt het niveau van het concert dan?
Ook de culturele verenigingen komen bij hen niet in beeld. Ze werken aan toeleiding, beter dan de beste marketeer, meer dan een educator, kunnen meer bieden dan het individuele bezoek, meer zijn dan een bemiddelaar .. Waarom? Omdat ze alles samen zijn. Participatie op je eentje doe je minder dan met andere mensen samen. Je moet niet eens ver in de geschiedenis teruggaan om te zien dat participatie in groep een sterk emanciperend effect heeft voor de individuele leden. ‘Volksverheffing’ nietwaar.

Er is echter meer. Bij participatie moet je naar het aanbod én naar de vraag kijken. Brede lagen van de bevolking komen onvoldoende in beeld / aan bod. Het aanbod sluit aan bij een vrij beperkt segment, en niet bij mensen die worden uitgesloten. De laatste groepen vragen erkenning van het feit dat alle mensen cultuur zijn en cultuur hebben. Een uitstekend voorbeeld hiervan is de sociaal-artistieke werkvorm.
Dat brengt ons naadloos bij de kansengroepen, bij mensen die minder kansen – en de bagage en de educatie –  hebben gekregen. Hun keuzemogelijkheden zijn de facto beperkter en daarom is een specifiek instrumentarium nodig. Dan doe je extra-inspanningen zodat die mensen ‘kunnen’ meedoen. Daar is niks neerbuigends aan, voor zover je mensen niet stigmatiseert noch dwingt. Artikel 27 van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens stelt: “Je hebt het recht om te genieten van wat kunst en wetenschappen voortbrengen.”

En tot slot is er de uitspraak dat participatie een inbreuk zou plegen op de vrijheid van de kunstenaar? Betekent dat dan dat de autonomie van de kunstenaar het beste gediend is zonder publiek? Willen theatermakers liefst lege zalen, auteurs geen lezers, beeldende kunstenaars geen kijkers? En organisatoren van festivals lege weiden? Nee toch?
Kunstenaars willen aandacht krijgen en geliefd worden. Kunst moet aandacht, emotie, reactie losweken bij de bezoeker of de toeschouwer. Kunst is communicatie. Dus wil de kunstenaar publiek zien en voelen. Bij voorkeur een publiek dat mee stapt in het artistieke proces dat de kunstenaar aflegt, een publiek dat openstaat voor zijn ideeën of vragen. En bij voorkeur ook een zo ruim mogelijk publiek. Wie wil kunst creëren met de bedoeling om die aan zo weinig mogelijk mensen te laten zien of horen? Dus graag met velen, maar ook kwaliteitsvol. De kunstenaar wil, terecht, dat de toeschouwer zich inspant om de kunstenaar te volgen. Interactie is een wederkerig proces.

Participatie verbindt de begrippen cultuur, empowerment en democratie. Maar dat vereist toegang tot zeggenschap en macht. Participatie is dus democratie in actie. En die richt zich tot een gemeenschap die iets deelt, waar geen schaarste maar overvloed van is.

Wie de participatiegedachte wil verbannen, kom uit bij de woorden van Enzensberger:
‘Omdat het dus iemand anders is,
altijd iemand anders,
die daar spreekt,
en omdat degene
van wie dan sprake is,
zwijgt.’

Bart Caron, onafhankelijke
Ann Demeulemeester, voorzitter Demos
Ivo Janssens, directeur Demos